Zyrtari i Gjykatës së Lartë kishte një sekret për të ndarë kur telefonoi Eliahu Hamra-n, rabinin e qendrës kryesore të komunitetit hebre në Argjentinë, një natë rreth ndërrimit të vitit. Gjykata kishte gjetur një duzinë kutish me dokumente naziste në arkivin e saj në bodrum që përmbanin foto të Hitlerit, si dhe mijëra broshura anëtarësimi në organizatën e kuqe të punës naziste të vulosura me svastikën e Rajhut të Tretë.
Silvio Robles, shefi i stafit të presidentit të gjykatës, donte këshillën e rabinit se si ta trajtonte zbulimin, kujtoi Hamra. Ishte një temë e pakëndshme për Argjentinën, shtëpia e komunitetit më të madh hebre në Amerikën Latine, por edhe famëkeqe për dhënien e strehimit për dhjetëra kriminelë lufte naziste pas Luftës së Dytë Botërore.
Hamra tha se i tha Robles se gjykata mund të përballet me pyetje të sikletshme se si materiali nazist u gjend në bodrumin e saj.
“E paralajmërova të merrte parasysh se kjo mund të linte një njollë mbi ta“, tha Hamra në një intervistë me Reuters.
Biseda me rabinin ishte një hap i hershëm i rëndësishëm në një përpjekje të koordinuar midis Gjykatës Supreme dhe udhëheqësve të komunitetit hebre për të nxjerrë në dritë thesarin e dokumenteve.
Zbulimi u shfaq në një kohë kur Argjentina po tregon gatishmëri të re për të hedhur një vështrim prapa në historinë e saj të ndërlikuar me nazistët në epokën e luftës.
Presidenti Javier Milei, i cili ka treguar një interes personal për judaizmin dhe mbështetje të fortë për Izraelin, në prill hapi aksesin në dokumentet naziste, duke ngarkuar qindra dokumente të deklasifikuara në internet.
“Qeveria argjentinase është e përkushtuar t’i nxjerrë në dritë këto çështje“, tha Emiliano Díaz, një zëdhënës i qeverisë së Mileit.
Argjentina mbeti neutrale gjatë konfliktit deri në mars të vitit 1945, kur i shpalli luftë Gjermanisë. Pas fitores së Aleatëve, shumë të mbijetuar të Holokaustit emigruan në Argjentinë. Kështu vepruan edhe kriminelët nazistë të luftës Adolf Eichmann, organizatori kryesor i masakrës së hebrenjve gjatë Holokaustit, dhe Josef Mengele, një mjek i kampit të vdekjes së Aushvicit i cili kryente eksperimente mbi të burgosurit, të cilëve iu dha hyrja nga qeveria e Juan Perón.
Edhe dekada më vonë, kjo histori e bëri Gjykatën Supreme të ecte me kujdes rreth zbulimit. Ajo refuzoi t’u përgjigjej pyetjeve me shkrim nga Reuters mbi gjetjen ose të lejonte agjencinë e lajmeve të shihte broshurat.
Gjykata ka thënë se i zbuloi kutitë gjatë përgatitjeve për një muze të ri të Gjykatës së Lartë. Por dokumentet naziste ishin parë herë pas here në arkivat e gjykatës që nga vitet 1970, sipas intervistave me tre punonjës të gjyqësorit dhe një avokat privat me njohuri të drejtpërdrejtë të çështjes. Reuters nuk mundi të përcaktojë pse thesari i dokumenteve nuk u bë publik deri më tani.
-‘Mos e prek’
Arkivat e bodrumit të ndërtesës së madhe prej guri të Gjykatës Supreme të Argjentinës përmbajnë qindra mijëra dosje çështjesh ligjore. Është e lehtë të imagjinohet se diçka mund të humbasë.
Materialet naziste u rizbuluan në një dhomë ku ruheshin mobilje të thyera, sipas dy zyrtarëve të gjyqësorit. Robles, i njoftuar për zbulimin, më pas kontaktoi rabinin Hamra. Dhe më 9 maj, Hamra, Jonathan Karszenbaum, drejtori i muzeut lokal të Holokaustit dhe vetë nipi i të mbijetuarve, dhe Horacio Rosatti, presidenti i gjykatës, u mblodhën në dhomën e gjyqtarit për të parë punëtorët teksa hapnin arkat prej druri. Gjykata e njoftoi gjetjen dy ditë më vonë.
Më vonë u tha se zbulimi përfshinte 5,000 broshura anëtarësimi nga Fronti Gjerman i Punës dhe Shoqata Gjermane e Sindikatave, të dyja organizata naziste të punës. Por disa njerëz që kanë punuar në arkiva kanë kohë që dinë për kutitë me materiale naziste. Një punonjës i arkivit tha se i pa kutitë në të njëjtën dhomë magazinimi rreth një dekadë më parë dhe i ra në sy broshura me emra gjermanë në një kuti të hapur pjesërisht.
Në filli të viteve 1970, Alberto Garay, tani avokat dhe ekspert i së drejtës kushtetuese në Buenos Aires, po vizitonte një mik që punonte në arkiva. Ai tha se vuri re një grumbull me fletore të kuqe, të shtypura me svastika dhe të mbështjella së bashku me spango, në dysheme.
“U habita dhe thashë, ‘çfarë ke këtu?’“, kujtoi Garay. “Ai tha, ‘mos e prek‘”.
-Një anije dhe një bastisje
Sipas Gjykatës së Lartë, materiali mbërriti në Argjentinë në vitin 1941 në bordin e një anijeje japoneze, pjesë e një dërgese prej 83 pakosh nga ambasada gjermane në Tokio. Ngarkesa u sekuestrua nga agjentët doganorë për shkak të shqetësimeve se mund të dëmtonte neutralitetin e luftës së Argjentinës, tha gjykata.
Por për historianin vendas Julio Mutti, puna e të cilit përqendrohet te nazistët në Argjentinë, kjo tingëllonte e pabesueshme. Në një artikull të 15 majit, Mutti sugjeroi që gjykata kishte përzier dy ngjarje që ndodhën me një muaj diferencë: mbërritjen e anijes japoneze dhe një bastisje ndaj organizatave naziste nëntokësore.
Argjentina ishte shtëpia e rreth 250,000 gjermanofonëve në shpërthimin e Luftës së Dytë Botërore. Kur Hitleri aneksoi Austrinë në vitin 1938, më shumë se 10,000 njerëz mbushën një stadium në Buenos Aires për të festuar, duke shkaktuar alarm midis vendasve.
Në vitin 1939, presidenti i Argjentinës shpërbëu degën lokale të partisë naziste. Dy vjet më vonë, në vitin 1941, kongresi i Argjentinës krijoi një komision për të hetuar aktivitetet naziste në vend. Kur anija Nan A Maru u ankorua në Buenos Aires, komisioni i kërkoi ministrisë së jashtme të ndërhynte, sipas një shqyrtimi të Reuters të raporteve në La Prensa, një gazetë e përditshme argjentinase popullore në atë kohë.
Inspektorët hapën pesë pako, duke gjetur propagandë, raportoi La Prensa. Kontrollet e 78 pakove të mbetura zbuluan kryesisht libra për fëmijë, revista dhe zarfe me fotografi lufte. Nuk u përmendën broshura anëtarësimi. Reuters nuk ishte në gjendje të përcaktonte se çfarë ndodhi me ngarkesën e sekuestruar. Rreth kësaj kohe, komisioni po hetonte gjithashtu nëse partia naziste e ndaluar dhe Fronti Gjerman i Punës po vazhdonin të vepronin në fshehtësi.
Më 23 korrik, një muaj pas mbërritjes së anijes japoneze, autoritetet bastisën zyrat e Shoqatës Gjermane të Sindikatave dhe të Federatës së Klubeve të Bamirësisë dhe Kulturës Gjermane, fronte për organizatën dhe partinë e ndaluar naziste të punës, duke sekuestruar mijëra broshura anëtarësimi të kuqe, sipas La Prensa. Broshurat ruheshin në Gjykatën e Lartë, raportoi La Prensa.
Mutti, i cili mësoi për bastisjet përmes kërkimeve arkivore në vitin 2016, kishte kërkuar për fletoret në ndërtesën e gjykatës, duke arritur përfundimisht në përfundimin se ato ishin djegur për të liruar hapësirë në arkiv. Kur u përhap lajmi për zbulimin e broshurave të kuqe në bodrum, “e kuptova menjëherë nga vinin”, tha ai.
Në qershor, Gjykata e Lartë tha se po dixhitalizonte dhe katalogonte materialet, dhe publikoi foto të punëtorëve me maska dhe rrjeta flokësh duke shqyrtuar me kujdes gjetjen. Për momentin, është e paqartë se çfarë do të zbulojnë broshurat e rizbuluara. Katër historianë i thanë Reuters se nuk ka gjasa që fletoret të japin informacione që nuk janë zbuluar ende nga komisioni i kohës së luftës.
Holger Meding, një historian në Universitetin e Këlnit, nuk priste që broshurat do ta ndryshonin rrënjësisht kuptimin e historianëve për aktivitetet naziste në Argjentinë. Por, tha ai, “për historianët, çdo pjesë e mozaikut është e rëndësishme”.
