Të ekspozuara si të përçara dhe të margjinalizuara gjatë krizës së Iranit, kombet evropiane po përpiqen të rimarrin një vend në tryezën e negociatave në Lindjen e Mesme, nga frika se një Donald Trump impulsiv ka një interes në rënie për të stabilizuar Iranin ose rajonin më gjerë, tani që ai beson se ka arritur objektivin e tij kryesor për zhdukjen e programit bërthamor të Teheranit.
Të martën, diplomatja më e lartë e BE-së, Kaja Kallas, ishte figura e fundit e lartë evropiane që i telefonoi ministrit të jashtëm iranian, Abbas Araghchi, duke i ofruar të ishte një ndërmjetës dhe duke i kërkuar Teheranit të mos e lërë krizën në një situatë të rrezikshme pezull duke i mbajtur inspektorët e armëve të OKB-së jashtë Iranit.
Presidenti francez, Emmanuel Macron, madje ka thyer heshtjen 3-vjeçare për të folur me Vladimir Putinin rreth rrezikut të përhapjes bërthamore në Lindjen e Mesme, përfshirë edhe mënyrën se si mund të arrihet një marrëveshje midis Iranit dhe SHBA-së për një program të kufizuar bërthamor civil. Macron ka qenë i përfshirë me diplomacinë iraniane për një dekadë dhe ishte afër të projektonte një afrim midis Trump dhe presidentit të atëhershëm iranian, Hassan Rouhani, në asamblenë e përgjithshme të OKB-së në vitin 2018.
Por Irani, përballë asaj që e konsideron si mbështetje të paepur evropiane për sulmet ajrore izraelite dhe amerikane që vranë më shumë se 930 njerëz dhe plagosën deri në 5,000 të tjerë, nuk po i beson shumë aftësisë së kontinentit për të ndikuar në Shtëpinë e Bardhë.
Për Evropën, kjo sinjalizon një rrëshqitje të ngadaltë drejt mungesës së rëndësisë. Tre fuqitë kryesore evropiane të njohura si E3, Franca, Gjermania dhe Mbretëria e Bashkuar, dikur ishin aktorë kyç në diplomacinë e Iranit dhe luanin një rol qendror në ndërmjetësimin e marrëveshjes bërthamore me Iranin, të cilën e nënshkruan së bashku me BE-në, SHBA-në, Kinën, Rusinë dhe Iranin në vitin 2015.
Evropa pati pak ndikim në strategjinë e fundit negociuese të SHBA-së me Iranin, të udhëhequr nga i dërguari special i Trump në Lindjen e Mesme, Steve Witkoff, dhe iu dha një paralajmërim zyrtar pak më shumë se një orë përpara sulmeve izraelite dhe amerikane. Takimi i vetëm që ministrat e jashtëm të E3 zhvilluan gjatë krizës me diplomatët iranianë në Gjenevë më 20 qershor rezultoi një dështim dhe u pasua nga sulmet amerikane ndaj objekteve bërthamore të Iranit. Franca pretendoi se e ndihmoi Izraelin të sprapste dronët iranianë.
Trump u shpreh më pas se “Irani nuk dëshiron të flasë me Evropën. Ata duan të flasin me ne. Evropa nuk do të jetë në gjendje të ndihmojë në këtë rast”.
Nga perspektiva iraniane, Evropa ka qenë prej kohësh një partner negociues zhgënjyes, duke dështuar vazhdimisht të tregojë ndonjë pavarësi nga SHBA-të. Kur Trump tërhoqi SHBA-të nga marrëveshja bërthamore në vitin 2018, E3 e dënoi këtë veprim në një deklaratë të përbashkët të lëshuar nga udhëheqësit e saj të atëhershëm, Angela Merkel, Theresa May dhe Macron. Por nuk bëri asgjë efektive për të ndjekur një strategji të pavarur për të hequr sanksionet evropiane ndaj Iranit, siç kishte premtuar. Frika se firmat evropiane që tregtonin me Iranin do të viheshin nën sanksionet e SHBA-së ishte shumë e madhe.
Në fillim të mandatit të dytë të Trump, E3 plus Kallas u përpoqën përsëri të futeshin në proces duke mbajtur tre takime të përmbajtura me negociatorët iranianë. Por Araghchi gjithmonë përpiqej të fliste me Uashingtonin, duke i thënë Guardian për diskutimet e tij me evropianët: “ndoshta po flasim me njerëzit e gabuar”. Pasi Trump tregoi se ishte i gatshëm të fliste me Iranin në mënyrë bilaterale dhe tregoi njëfarë fleksibiliteti në lidhje me të drejtën e Teheranit për të pasuruar uranium, Irani e la mënjanë Evropën.
Irani beson se Evropa luajti një rol, qoftë nëpërmjet naivitetit ose bashkëfajësisë, në hapjen e derës për sulmin izraelit duke paraqitur një mocion mosbesimi në bordin e inspektoratit bërthamor të OKB-së, Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë Atomike.
Mocione të tilla janë miratuar më parë në IAEA dhe zakonisht kanë çuar në hakmarrjen e Iranit duke rritur rezervat e uraniumit të pasuruar. Por mocioni i 12 qershorit ishte ndryshe – për herë të parë në 20 vjet, bordi e gjeti Iranin në shkelje të detyrimeve të tij sipas traktatit të mospërhapjes bërthamore.
Evropa duhej ta ndërmerrte atë hap për të përdorur të drejtën e saj si nënshkruese e marrëveshjes së vitit 2015 për të rivendosur sanksionet ndaj Iranit para skadimit të marrëveshjes më 15 tetor.
Për shkak të mënyrës se si u negociua marrëveshja, as Rusia dhe as Kina nuk mund të vënë veton ndaj rivendosjes së sanksioneve nga Evropa. Amerika nuk është më palë në marrëveshje, kështu që kjo fuqi për të rivendosur sanksionet e OKB-së është pika e hyrjes diplomatike të Evropës në dosjen iraniane.
Diplomatët evropianë këmbëngulin se mocioni i censurës i IAEA-s ishte i nevojshëm dhe se ata nuk kishin zgjidhje tjetër për shkak të rezervave në rritje të uraniumit të pasuruar shumë të Iranit, të cilat nuk kishin asnjë qëllim të mundshëm në një program bërthamor civil.
Evropa gjithashtu shpresonte ende që bisedimet midis SHBA-së dhe Iranit, të ndërmjetësuara nga Omani, do të jepnin fryte dhe nuk kishte parashikuar që SHBA-të t’i jepnin dritën jeshile Izraelit për të sulmuar.
Që nga sulmet izraelite, uniteti evropian është dobësuar më tej. Britania ka zgjedhur kryesisht errësirën, por nga ajo që ministrat nuk thanë, ishte e qartë se këshilla ligjore e qeverisë ishte se sulmi izraelit nuk mund të justifikohej si një akt vetëmbrojtës sipas kartës së OKB-së. Franca deklaroi hapur se sulmi ishte i paligjshëm.
Në të kundërt, Gjermania mbështeti të gjitha ato që ka bërë Izraeli. Në samitin e G7 në mesin e qershorit, kancelari Friedrich Merz tha: “Kjo është puna e ndyrë që po bën Izraeli, për të gjithë ne.”
Ministri i Jashtëm i Gjermanisë, Johann Wadephul, i tha Parlamentit se “Izraeli ka të drejtë të mbrojë veten dhe popullin e tij. Më lejoni të them qartë se, nëse Izraeli dhe SHBA-të kanë arritur tani të pengojnë programin bërthamor iranian, kjo do ta bëjë Izraelin dhe fqinjët e tij më të sigurt.”
I pyetur nga gazeta Die Zeit nëse besonte se veprimet e Izraelit ishin të ligjshme, ai tha se Gjermania nuk kishte burime inteligjence me të njëjtën cilësi si SHBA-të dhe Izraeli, por duhej t’i besonte bindjes së tyre se Irani ishte afër përvetësimit të një arme bërthamore. “Ata na thanë se, nga perspektiva e tyre, kjo është e nevojshme dhe ne duhet ta pranojmë këtë.”
Vërejtje të tilla i kanë bërë diplomatët iranianë të flasin me ashpërsi për standardet e dyfishta evropiane mbi shenjtërinë e së drejtës ndërkombëtare.
Në të kundërt, Enrique Mora, personi përgjegjës i BE-së për Iranin nga viti 2015 deri në fillim të vitit 2025, ka shkruar një artikull të ashpër në të cilin thotë se Izraeli e ka vrarë diplomacinë bërthamore dhe njohuritë bërthamore të Iranit nuk mund të shkatërrohen.
“Nëse Irani tani zgjedh militarizimin e aftësive të tij bërthamore, nëse tani vendos të lëvizë drejt një bombe, do ta bëjë këtë duke ndjekur një logjikë të qartë strategjike: askush nuk bombardon kryeqytetin e një vendi të armatosur me armë bërthamore. 21 qershori 2025 mund të hyjë në histori jo si dita kur u shkatërrua programi bërthamor iranian, por si dita kur lindi në mënyrë të pakthyeshme një Iran bërthamor”, shkroi ai.
Evropa mund të ndjekë strategji të ndryshme. Ajo, ashtu si Gjermania, mund t’i tregojë Iranit se nuk ka asnjë lidhje midis E3 dhe Izraelit dhe të pohojë se Irani mund të ketë vetëm një program bërthamor civil që përjashton pasurimin vendas të uraniumit. Mund të vazhdojë me rivendosjen e sanksioneve dhe të shpresojë që Irani të dorëzohet.
Nga ana tjetër, mund të mbështesë një kompromis që Teherani mund ta përballojë. Në një deklaratë të kohëve të fundit, Këshilli Evropian për Marrëdhëniet me Jashtë tha se “kërkesat maksimaliste ndaj Iranit – duke përfshirë negociatat për raketat që tani shihen nga Teherani si ombrella e tij kryesore e parandalimit ka të ngjarë ta shtyjnë vendin të përdorë çdo mjet që është ende në dispozicion për të arritur një përparim bërthamor.
Një lojë përfundimtare më e qëndrueshme do të përfshinte një kthim të inspektimeve në shkallë të gjerë nga monitoruesit ndërkombëtarë dhe një tërheqje të menjëhershme dhe të konsiderueshme të pasurimit të uraniumit iranian.
Qëllimi duhet të jetë që Irani të ndjekë këtë pasurim përmes një konsorciumi rajonal të mbështetur nga Shtetet e Bashkuara”. Kjo është përgjithësisht më afër qëndrimit francez.
Evropa nuk do të ketë kurrë ndikim si Izraeli apo SHBA-ja, por ajo ka një shans të fundit për të ndihmuar në krijimin e diçkaje të qëndrueshme dhe për të parandaluar që kriza iraniane të shndërrohet në një krizë të përhapjes bërthamore për të gjithë rajonin.
