Në një kohë kur Ballkani përpëlitej ndërmjet fashizmit dhe rezistencës, ndërmjet shpresës për liri dhe realitetit të egër të pushtimit, një letër dashurie u bë shkak për disa vdekje. Jo për shkak të përmbajtjes së saj ideologjike, por për shkak të ndjenjës që mbartte. Ishte një letër e thjeshtë, e sinqertë, një shkrim që i drejtohej zemrës dhe jo pushtetit. Por për Gestapon, ndjenja ishte armë. E për viktimat, ndjenja u kthye në varr.
Ivo Lola Ribar, një nga figurat më të rëndësishme të rezistencës antifashiste në Jugosllavi, i shkruante të fejuarës së tij, Sloboda Trajkoviç. Letra u gjet gjatë një bastisjeje naziste dhe ajo që pasoi ishte një zinxhir tragjik: arrestimi i Slobodës, dërgimi në kamp përqendrimi, dhe më pas vdekja e saj më 9 maj 1942 në furrat e krematoriumit të Banjicës. Ivo Lola nuk arriti kurrë të mësojë për këtë fund të tmerrshëm. Ai vetë u vra më 1943, nga një sulm ajror gjerman.
Por kjo nuk është vetëm një histori dashurie e ndërprerë tragjikisht. Është një pasqyrë e dhimbshme e asaj që ndodhi me brezat e rinj të Ballkanit në vitet e Luftës së Dytë Botërore.
Rinia që ëndërronte, dashuronte, organizohej, luftonte dhe zhdukej. Historitë si ajo e Ivos dhe Slobodës nuk janë rrëfime romantike për t’u recituar me ndjenja, por dëshmi të gjalla të asaj se sa e pamëshirshme ishte koha për ndjenjat njerëzore.
Në Jugosllavinë e pasluftës, historia e tyre u mitizua. Ivo Lola u kthye në simbol të rinisë revolucionare, ndërsa Sloboda, simbol i sakrificës dhe besnikërisë. Monumente, rrugë, shkolla dhe këngë u emërtuan me emrin e tyre. Dashuria e tyre u bë pjesë e edukimit politik. Por pas shpërbërjes së Jugosllavisë, shumë nga këto përkujtimore u zhdukën, u injoruan, u vandalizuan. Historia që dikur ishte mit, sot është rrënojë.
Në këtë harresë kolektive, ka një rrezik të madh: të humbim jo vetëm të kaluarën, por edhe ndjeshmërinë për të kuptuar se çfarë ndodhi në të vërtetë. Brezat e rinj në rajon nuk dinë asgjë për Ivo Lolën e Slobodën. Ata njihen më shumë përmes karikaturave politike se sa përmes njerëzores së historisë së tyre. A nuk është ky një krim tjetër, jo ndaj tyre, por ndaj vetë ndërgjegjes historike?
Dashuria në kohë lufte nuk është thjesht sfond për roman apo film. Është një akt rebelimi, një dëshmi se edhe në kushte ekstreme, njeriu mbetet njeri. Letra e Ivo Lolës është më shumë se një dëshmi dashurie; është një dokument rezistence, një klithmë që tejkalon kohën: “Ti je e vetmja që më mbush jetën.”
Sot, kur nacionalizmat e rinj kërkojnë të rishkruajnë historinë, kur kujtesa kolektive copëtohet sipas flamujve, rrëfime si kjo janë më të nevojshme se kurrë. Jo për të lavdëruar ideologjitë, por për të kujtuar njerëzit. Jo për të ringjallur mitin, por për të ruajtur të vërtetën. Sepse harresa është aleat i pushtetit, ndërsa kujtesa, armë e popullit.
Historia e Ivo Lola Ribar dhe Sloboda Trajkoviç është histori ballkanike. Është historia e njeriut që dashuron ndërsa rreth tij digjet gjithçka. Është një histori që nuk duhet të harrohet, sepse është më shumë se dashuri dhe më shumë se luftë. Është histori që flet për ne.
