Kodrat që rrethojnë Srebrenicën janë bërë nga dheu ku gjaku nuk rrjedh kurrë. Ai ka qëndruar nën sipërfaqe për vite me radhë, i papërzier me tokën e pafajshme, një kujtesë për mëkatet e njerëzve. Tridhjetë vjet pas masakrës së 8372 personave, kryesisht boshnjakë, mbetjet e trupave të tyre vazhdojnë të rishfaqen. Në Sarajevë ekziston një zyrë e posaçme e dedikuar për identifikimin e viktimave.
Është si puna e një mozaiku, ndërsa t’i shikosh ata të bën të pyesësh veten se si e bëjnë, që shpesh fillon me një dhëmb ose një kockë. Kështu duket kjo pjesë e botës, vazhdimisht e zënë duke bashkuar copa pa marrë vërtet kënaqësinë që i jep forcën për të ecur përpara.
Zbulimi i varreve masive filloi edhe procesin e identifikimit, por shpejt u kuptua se ushtria, nën komandën e ekzekutorit Ratko Mlladiç, i kishte zhvendosur vazhdimisht trupat, duke hapur varre të reja masive në vende të ndryshme. Mbetjet u ngatërruan dhe u përzien, sikur materia dikur e gjallë refuzonte të ruante pamjen e saj të mëparshme nga përbuzja për ekzekutorët.
Në të vërtetë, një nga arsyet që e shtyu Gjykatën Ndërkombëtare Penale të përcaktonte atë që ndodhi në Srebrenicë si “gjenocid” ishte pikërisht kjo: varrosja dhe zhvarrosja e gati 9000 trupave për t’i fshehur nga bota ishte një tregues i qartë i qëllimit gjenocidal. Përveç fjalimeve publike të udhëheqësve, nga Radovan Karaxhiç, një ish-psikiatër dhe poet i keqkuptuar i frustruar nga mungesa e njohjes nga shoqëria, i cili u bë president i Republikës Srpska dhe teoricieni i parë i eliminimit të boshnjakëve me fjalimin e tij të famshëm kundër shpalljes së pavarësisë; te Mlladiç, Shefi i Shtabit; te anëtarët e Korpusit famëkeq të Drinës, një lloj njësie speciale e ushtrisë serbe të Bosnjës, e komanduar nga Radislav Krstiç.
🔊
Ky vit shënon 30-vjetorin e ngjarjeve të vitit 1995, dhe ashtu si vitet e kaluara, arkivolet e trupave të sapombledhur mbërritën në varrezat e Potoçarit (5 km nga Srebrenica) natën e 9 korrikut.
“Jo të gjitha familjet pranojnë të marrin pjesë në ceremoni”, shpjegon Sergio Bonagura i Arci Bolzano, koordinatori italian për projektet edukative në Bosnjë dhe Hercegovinë, veçanërisht në Srebrenicë. “Disa refuzojnë të varrosin disa kocka ose pjesë të copëtuara”. Për vite me radhë, stafi i zyrës speciale ka mbledhur mostra ADN-je, ka krahasuar mbetjet nga varre të ndryshme dhe ka shtuar pjesë të reja ndërsa gjetjet vazhdojnë. Tani, disa qindra viktima mbeten të pavarrosura, por ashtu si varret e lëna në qiell të hapur midis 9 dhe 10 korrikut, historia duket se po pret të rifillojë.
Srebrenica u shpall “zonë e sigurt” nga OKB-ja në vitin 1993 pas një rezolute të Këshillit të Sigurimit, kur rrethimi serb i Bosnjës i Sarajevës kishte vazhduar për më shumë se një vit. Të qenit një zonë e sigurt në thelb do të thoshte të pranohej se vetëm paqeruajtësit e OKB-së mund të posedonin armë dhe t’i përdornin ato në kohë nevoje të ngutshme.
Ata konfiskuan shumë (sigurisht jo të gjitha) armët e boshnjakëve në këmbim të një premtimi për t’i mbrojtur ato. Në pasditen e 11 korrikut 1995, ushtarët serbo-boshnjakë të udhëhequr nga Mlladiç hynë në Srebrenicë pa hasur rezistencë. Bombardimi kishte filluar natën e 6 korrikut, dhe si kudo tjetër, me shenjat e para të operacionit tokësor, civilët ikën. Përafërsisht 40,000 njerëzit, kryesisht boshnjakë, që mbetën në qytet kishin ikur pothuajse tërësisht. Gra, fëmijë, të moshuar dhe burra të sëmurë, një valë njerëzore prej të paktën 25,000 individësh, ishin nisur drejt Potoçarit, rreth një orë larg në këmbë.
Shumë prej tyre ishin zhvendosur tashmë, madje në mënyrë të përsëritur, nga fshatrat fqinje dhe kishin kërkuar strehim në atë që atëherë ishte komuniteti më i madh mysliman boshnjak në zonë, duke shpresuar për mbrojtje nga grupet e vetëorganizuara të mbrojtjes territoriale dhe, në fund të fundit, nga kontingjenti holandez i Helmetave Blu në Potoçari.
Por pesë ditë bombardime nga lartësitë përreth Srebrenicës dhe frika nga rrëfimet e atyre që kishin përjetuar tashmë sulmet e VRS-së, Forcave të Armatosura të Republikës Srpska, i bindën banorët të ndaheshin me shpresën se lufta do t’i kursente. Ushtarët holandezë lejuan vetëm 5,000-6,000 njerëz në bazë, duke dëbuar deri në 350 prej tyre në ditët në vijim. Kur mbërritën ushtarët e VRS-së, ata ndanë burrat dhe djemtë mbi 12 vjeç nga gratë dhe filluan vrasjet, përdhunimet dhe torturat. 350 personat e dëbuar nga paqeruajtësit u vranë, gjë që çoi në një dënim nga gjykata e Hagës dhe dënime të mëvonshme (megjithëse të reduktuara) nga Gjykata e Lartë e Holandës, pasi “ata nuk duhej t’i kishin kthyer mbrapsht ata sepse ishte e parashikueshme që ata do të vriteshin”.
Ndërkohë, burrat që mund të ecnin, afërsisht 16,000, dolën në male, duke u drejtuar për në Nezuk. Kështu filloi Marshimi i Vdekjes. Një pritë në kodrën Kamenichko e ndau kolonën përgjysmë. Udhëheqësi, duke luftuar kur ishte e nevojshme, arriti në Nezuk. Një kërkim për pjesën tjetër filloi. Rreth 1,000-1,500 njerëz u vranë menjëherë midis Srebrenicës dhe Potoçarit; pjesa tjetër u masakrua në male dhe u varros në varre masive.
Litar, thikë dhe Srebrenicë, brohoritën ultrasit fanatikë të Yllit të Kuq të Beogradit të udhëhequr nga Arkani. Që nga viti 2001, një marshim i quajtur Marshimi i Jetës është mbajtur më 10 korrik, duke përshkuar 100 km nga Nezuku në Potoçari në drejtim të kundërt, duke përfunduar në varreza ku i pret një përkujtim kolektiv. Zona është e mbushur me mijëra njerëz, shumë prej të cilëve udhëtojnë në këtë rrugë me motoçikleta, dhe në mbrëmje Srebrenica është e mbushur me njerëz. “Por zakonisht nuk është kështu”, shpjegon Bekr. “Ky është një qytet i trishtuar dhe i heshtur.”
Rruga për në Srebrenicë është mbushur nga serbët me foto të të vdekurve “të tyre”, disa qindra fytyra që përjetësojnë një narrativë të kundërt me atë të Hagës dhe boshnjakëve, dhe që i bën jehonë shkrimit në një ndërtesë të braktisur në qendër të Beogradit.
“I vetmi gjenocid në Ballkan është ai i popullit serb”. Mohim, fshirje dhe përmbysje e historisë. Njësoj si trupat e Srebrenicës që nuk gjejnë paqe.
